Nesebyr (bułg. Несебър) to romantyczne miasteczko położone na niewielkim półwyspie na wybrzeżu Morza Czarnego. Od 1956 roku miasto jest rezerwatem architektonicznym i archeologicznym, a od 1983 zabytki kultury w mieście zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Jak wskazują wykopaliska, pierwsza osada została założona przez Traków w 2 wieku p.n.e. i przez lata funkcjonowała pod nazwą Menabria. Początkowo Menabria była jedynie niewielka osadą rybacką, do prawdziwego miasta Menabria rozwinęła się dopiero pod rządami osadników z Grecji. Szacuje się, że około roku 510 p.n.e. do Menabrii dotarli Dorerowie i zbudowali na skalistym półwyspie twierdzę, której pozostałości widoczne są do dzisiaj. Nazwa miasta została zmieniona na Messambria. 400-letnie panowanie Greków to czas świetności miasta. Miasto uzyskało nawet prawo bicia własnej monety. Czas świetności trwał do końca I wieku przed Chrystusem, kiedy to Legioniści Marcusa Lucullusa zaczęli plądrować całe wybrzeże Morza Czernego. Na szczęście Messambria uniknęła losu Sozopolu, mieszkańcy uznali władzę Rzymu, i dzięki temu legioniści nie spalili miasta. Wraz z przybyciem rzymian miasto utraciło na znaczeniu na rzecz Warny. W roku 359 miasto przeszło do Cesarstwa Bizantyjskiego. Z racji strategicznego położenia, na półwyspie wzniesiono nową twierdzę. Czas panowania Konstantynopola to czas kolejnego rozkwitu miasta. W krótkim czasie wzniesiono wiele kościołów i bazylik. W roku 681 miasto przeszło pod władzę Pierwszego Cesarstwa Bułgarskiego. W roku 812 zmieniono nazwę miasta na Nesebǎr. Panowanie Bułgarów nie trwało jednak długo. Już w roku 863 miasto zostało odbite przez Cesarstwo Bizantyjskie. Jednak i ta władza nie była trwała. Car Iwan Aleksander odbił miasto ponownie. Za jego panowania powstały kolejny kościoły. W roku 1366 do wybrzeża Morza Czarnego dotarli Krzyżowcy, którzy dość szybko przejęli miasto. Nie byli on jednak zainteresowani władaniem miastem i szybko sprzedali go Bizancjum. W 1453 Nesebyr podobnie jak cała Bułgaria została podbita przez Osmanów. Pod rządami Turków miasto popadło w zapomnienie. Dopiero pod koniec XVII wieku miasto zaczęło się podnosić i odbudowano większość budynków.
Historia miasta nierozłącznie związana jest z kościołami, które regularnie budowane były na małym półwyspie. Mówi się, że za czasów świetności w mieście było 100 kościołów. Do dzisiaj przetrwało jedynie kilkanaście. Znaleziska dokumentujące bogatą historię miasta zgromadzono w Muzeum Archeologicznym. Posegregowane są w porządku chronologicznym eksponaty pozwalają dowiedzieć się sporo o bogatej historii miasta. Do muzeum warto wybrać się późnym popołudniem, kiedy z miasta odjadą już wszystkie autobusy turystyczne.
Poniżej wymieniono najładniejsze kościoły w porządku chronologicznym ich powstania:
Cerkiew św. Zofii (Света София) jest najstarszym kościołem w mieście. Kościół powstał na przełomie IV i V wieku. Szacuje się, że kościół w stanie nienaruszonym przetrwał do połowy XIX wieku, o czym świadczą grawerowania na ścianach. Później kościół zaczął się walić. Do dzisiaj przetrwały jedynie zewnętrzne mury. Obecnie na dziedzińcu kościoła odbywają się koncerty. Ruiny są też często wybierane jako miejsce ślubów.
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (Света Богородица Елеуса). Cerkiew została wzniesiona mniej więcej w tym samym czasie, co cerkiew św. Zofii. Podobnie jak swoja „rówieśniczka”, także i ta świątynia nie przetrwała próby czasu. Cerkiew została poważnie uszkodzona w późnym Średniowieczu oraz systematycznie niszczona przez kolejne trzęsienia ziemi.
Cerkiew Jana Chrzciciela (Свети Йоан Кръстител). Wybudowana w X wieku cerkiew zachowała się do czasów obecnych w stanie praktycznie nienaruszonym.
Cerkiew św. Stefana (Свети Стефан). Wybudowana w XI wieku bazylika stała się siedzibą biskupa, po tym jak w roku 1257 cerkiew św. Zofii została zniszczona przez najazd Osmanów. Aby sprostać napływowi wiernych do bazyliki dobudowano drugą nawę. Wnętrze cerkwi zdobi ponad 260 malowideł ściennych przedstawiających ponad 1000 postaci z chrześcijańskiego świata. Malowidła powstały w XVII wieku. Poprzednie malowidła nie przetrwały próby czasu.
Cerkwie św. Paraskewy (Света Параскева) oraz św. Archaniołów Michała i Gabriela (Свети архангели Михаил и Гавраил) pochodzą z XIII wieku. Jasna i klarowna bryła obydwu świątyni stała się pierwowzorem wielu innych budowli sakralnych na terenie całej Bułgarii.
Cerkiew Chrystusa Pantokratora (Христос Пантократор). W bizantyjskiej wierze, Pantokrator oznacza Chrystusa Sędziego Ostatecznego. Niewielka budowla fascynuje architektów z całego świata. Kolorowe fasady, niepasujące do innych świątyni w mieście, łuki i bogate zdobienia przypominają raczej zachodnioeuropejskie kościoły tworzą bardzo ciekawą i jednocześnie harmonijną linię architektoniczną. Szczególne wrażeni robi odrestaurowana wschodnia fasada.
Cerkiew św. Jana Aliturgetos (Свети Йоан Алитургетос). Cerkiew została wybudowana w XIV wieku, w 1913 trzęsienie ziemi zniszczyło jednak sporą część świątyni. W latach 30 i 70 poprzedniego stulecia, przeprowadzono szeroko zakrojone prace renowacyjne, które powstrzymały dalszą erozję świątyni. Greckie słowo aliturgeos oznacza „niepoświęcony”. I faktycznie, cerkiew nigdy nie była konsekrowana a co za tym idzie, nigdy nie była używana do celów liturgicznych. Dlaczego tak się stało, tego do końca nie wiadomo.
